26 noyabr Azərbaycanda “Kəlağayı Günü”dür.

Kəlağayı — Azərbaycanda qadınlara məxsus, ipək sapdan toxunmuş, dördkünc formalı qadın baş örtüyüdür. Azərbaycanın qərb zonasında kəlağayıya bəzən çarqat da deyilir. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ənənəvi kəlağayıçılıq mərkəzləri müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi səbəblər üzündən, xüsusilə də Rusiyadan daxil olan ucuz fabrik mallarının kustar karxana məhsullarını sıxışdırması nəticəsində mövqeyini dəyişmiş və kəlağayıçılıq tədricən yalnız iki mərkəzdə – Basqal və Gəncədə cəmləşməyə başlanıb.

2014-cü ildə kəlağayı UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir.

Qazet.az xüsusi günlə bağlı “KƏLAĞAYI KONSEPSIYASI”nın  həmmüəllifi olan Rəna İbrahimbəyovadan müsahibə alıb.

Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərində kəlağayı istehsal edən kiçik müəssisələr mövcud olub. Rəna İbrahimbəyovanın fikrincə, kəlağayılar üçün əvvəllər xüsusi kəlağayı ipləri olub və istehsalına xüsusi önəm verilib: “Azərbaycanda elə bir adam tapılmaz ki, kəlağayının nə olduğunu bilməsin. Kəlağayı hamıya bilinən və nəsilcə Azərbaycanda istifadə edilən qadın baş örtüyüdür. Bunu qeyd etmək mühümdür ki, Azərbaycan geyiminin ayrılmaz bir hissəsidir. Məhz bu baxımdan 2001-ci ildən başlayaraq BMT-nin və Azərbaycan dövlətinin dəstəyi ilə aparılan bir layihə əsasında kəlağayıya yenidən həyat verməyə başladıq. Çünki layihəyə başlanılan zamanlarda Azərbaycanda kəlağayı mədəniyyətinin əsintiləri azalmışdı və bu isə heç də yaxşı deyildi. Bu, artıq elə bir vəziyyətə gəlmişdi ki, nəinki istehsalı, habelə satışı belə həyata keçirilmirdi. İlkin olaraq, kəlağayının tarixini araşdırmağa başladıq və bununla bağlı çox maraqlı məlumatlar əldə etdik. Bildiyimiz kəlağayının yeni çalarları açılmış oldu. Bununla da bir daha bizlərə Azərbaycan tarixində kəlağayının mühüm yeri göründü. Tarixi əsaslarla Azərbaycanda müxtəlif növ ipəklər yetişdirilib. Buna uyğun olaraq da kəlağayı ipəyi də olub, çünki kəlağayısız Azərbaycan qadının təsəvvür etmək mümkün deyildi”.

Kəlağayılarımız hər zaman naz-qəmzəli, şux yerişli Azərbaycan qadınlarının bənzərsiz gözəlliyinə xüsusi bir sirr, müəmma qatmışdır. Kəlağayılarda şairlərin, aşıqların fəxrlə tərənnüm etdikləri utancaq və ürkək baxışlar, təbəssümlər, qadın simasının gözəllik cizgiləri gizlənmişdir. Milli xüsusiyyətlərimizin əsas daşıyıcılarından biri olan kəlağayımızdan uzaqlaşmağa, ona biganə yanaşmağa haqqımız yoxdur. Çünki onda nənələrimizin nəfəsi, doğmalıq hərarəti var. Məhz buna görə də kəlağayımız var olduqca bu nəfəs də duyulacaq, ruhumuz qidalanacaqdır.

Azərbaycan ipəkçiliyin inkişafını kəlağayı istehsalı ilə birbaşa bağlı olduğunu qeyd edən Rəna İbarhimbəyova adıçəkilən baş örütüyünün həmişə ən vacib geyimlərdən olduğunu və xüsusilə toylarda qırmızı kələğayıdan istifadə olunduğunu qeyd edib: “Ümumiyyətlə, Azərbaycanda kəlağayının yeri ayrıdır. Kəlağayının həm maddi bir əşya kimi mövcudluğu, həm də bir fəlsəfəsi var. Sizə belə deyim ki, onun fəlsəfi anlayışları məhz maddi xarakterlərindən də üstündür. Misal üçün, toyda gəlin mütləq qırmızı kəlağayı örtməlidir. Son dövrlərdə kəlağayıdan istifadə olunmadı və ağ örpəkdən istifadə edildi. Sonra gördük ki, bu belə olmalı deyil. Əslində, gəlin başına kəlağayı örtməlidir, özü də qırmızı rəngdə. Sonradan isə bu, onunla yekunlaşmır. Həmin gənc ailənin ilk övladı dünyaya göz açdıqda, həmin körpə qırmızı kəlağayıya bükülür və həmin ailənin yeni fərdi dünyaya qırmızı kəlağayı içində dünyaya göz açır”. Bununla belə, biz qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan cəmiyyətində ayrıca bir kəlağayı aləmi mövcuddur. Bu, Azərbaycanda kəlağayının istifadəsində dərin fəlsəfi mənanın olduğunu göstərir. Sonuncu misalı gətirim ki, kişilər döyüşən zaman bir qadın başından kəlağayını başından açıb yerə atarsa, həmin an dava dayanır. Məhz bu, kişinin də qadına və onun kəlağayısına olan xüsusi hörmətdir”.

Həmçinin Rəna İbrahimbəyova 2011-ci ildə “TEDx Bakı”dakı çıxışında, kəlağayının insan həyatını təsvir etdiyini iddia edib:

"Kəlağayı naxışlarının müəyyən sistemi var və onu hazırlayan hər kəs o sistemə riayət etməlidir. Kəlağayının üzərindəki naxışlar kainatın və dünyanın quruluşunu təsvir edir. Örpəyin kənarındakı haşiyə dağ anlamındadır, bu, insanları qoruyur. Ortadakı haşiyə isə o biri dünyanı təsvir edir və naxışlardan göründüyü kimi, o dünya indikindən daha rəngli və mürəkkəbdir."

Qeyd edək ki, kəlağayı mədəniyyətinin Azərbaycan tarixində davamlı inkişafı və istifadəsi üçün ölkədə bir çox işlər görülür. Bu gün Rəna İbrahimbəyovanın da təsisçisi olduğu kəlağayı istehsalı şəbəkəsi var ki, Azərbaycan kəlağayısını nəinki ölkə daxilində, ölkə kənarında da xüsusi təbliğ edir. 

Dönməz Hüseyin